Ngọc sơn - Ngổ Luông cũng là nơi sinh sống của 98% đồng bào dân tộc Mường. Ở 51 thôn bản sống xen kẽ với rừng có 2.409 hộ với 13.409 nhân khẩu. Mỗi năm ở các xã quanh khu vực bảo tồn có tới hàng chục nóc nhà sàn được dựng mới, tiêu thụ hàng trăm m3 khối gỗ tốt từ khu bảo tồn. Cho dù quy định đối với rừng đặc dụng là nghiêm cấm khai thác gỗ nhưng bằng cách này hay cách khác, đồng bào vẫn tìm cách khai thác gỗ làm nhà sàn.
Bên cạnh đó là nạn vận chuyển gỗ lậu rất phức tạp. Gỗ trai, nghiến bị xẻ trộm thành khối vận chuyển qua các đường mòn hay cho xe máy chở xuống chân núi. Hàng năm xe máy đã bị Ban Quản lý khu bảo tồn thu giữ lên tới 60 - 70 chiếc, số gỗ khai thác trái phép thu được tới hàng chục m3.
Ông Bùi Bình Yên, Trưởng Ban Quản lý Khu Bảo tồn thiên nhiên Ngọc Sơn - Ngổ Luông cho biết: Năm 2010, được sự hỗ trợ của dự án “Sự tham gia của các tổ chức địa phương trong quản lý bảo vệ rừng đặc dụng”, Ban Quản lý Khu Bảo tồn Ngọc Sơn - Ngổ Luông đã áp dụng cách thức quản lý bảo vệ rừng mới theo hướng tăng cường sự tham gia của cộng đồng.
Để thay đổi nhận thức từ người dân, dự án đã vận động 5 xóm trọng điểm trong vùng lõi khu bảo tồn thành lập Ban tự quản lâm nghiệp xóm. Thông qua hình thức bỏ phiếu, các xóm đã bầu ra những người có uy tín, trách nhiệm để thay mặt người dân tham gia cùng với chính quyền xã và cơ quan chức năng trong việc quản lý và phát triển rừng tại khu vực xóm.
Bản cam kết thỏa thuận phối hợp giữa các bên trong quản lý, bảo vệ và phát triển rừng gắn với phát triển sinh kế đã được ký giữa Ban Quản lý Khu Bảo tồn thiên nhiên Ngọc Sơn - Ngổ Luông với Ban tự quản lâm nghiệp xóm và UBND xã sở tại. Điểm nổi bật của bản cam kết này là cộng đồng dân cư sẽ được trao một số quyền lợi nhất định khi gắn với trách nhiệm bảo vệ rừng như được hưởng nhận khoán bảo vệ rừng, thuê rừng, trồng rừng trong phạm vi xóm; được hỗ trợ vay vốn, hỗ trợ khoa học kỹ thuật; được ưu tiên trong các dự án, chương trình phát triển kinh tế tại địa phương; được hỗ trợ làm du lịch…
Từ khi Ban tự quản lâm nghiệp xóm hoạt động đã phát huy hiệu quả tích cực. Rừng được bảo vệ tốt hơn, ngăn chặn được nhiều vụ khai thác gỗ trái phép. Sau 33 đợt tuần tra ở xóm Khú, xã Ngọc Sơn từ tháng 4 đến tháng 6/2013, đội tuần tra đã thu giữ 125 thanh gỗ các loại. Ở xóm Rộc, xã Ngọc Sơn cũng trong thời gian trên đã thu giữ được 5 miếng gỗ nghiến, 23 thanh gỗ khác và 1 cưa xăng. Không chỉ đi tuần tra rừng theo nhóm, theo định kỳ hay đột xuất mà Ban quản lý Khu Bo tồn Ngọc Sơn - Ngổ Luông đã lập một nhóm kiểm soát tại xóm Khú, xã Ngọc Sơn - là nơi có đường vận chuyển lâm sản từ rừng ra…
Ban tự quản lâm nghiệp xóm còn có vai trò lớn trong phát triển kinh tế. Được sự hỗ trợ của các dự án, Ban tự quản lâm nghiệp xóm đã xây dựng các đề xuất thông qua hội đồng các bên gồm Ban Quản lý Khu Bảo tồn thiên nhiên và lãnh đạo UBND xã để thực hiện các gói tài trợ nhỏ.
Với trị giá tài trợ 55 triệu đồng, các Ban tự quản lâm nghiệp xóm đã mua vật tư nông nghiệp cung cấp cho bà con để bà con đầu tư cho sản xuất, không phải mua chịu hay vay lãi tư nhân như trước đây. Tới khi thu hoạch, số vốn hỗ trợ đầu tư này được Ban tự quản lâm nghiệp thu lại với mức lãi thấp để có kinh phí tiếp tục hỗ trợ cho các vụ sau.
