Trong một năm, người Mường Rậm, xã Lạc Thịnh thường tổ chức ăn 3 cái tết, đó là tết Cổ truyền dân tộc, tết Độc Lập 2-9 và Tết cơm đe. Trong 3 cái tết thì tết cơm Đe được người Mường Rậm coi trọng và tổ chức trang trọng và linh đình không kém gì ngày Tết Nguyên đán. Những ngày này, con cháu của làng dù đi làm ăn, sinh sống ở đâu cũng đều cố gắng thu xếp công việc, kịp về đông đủ. Năm nay, không khí đón Tết cơm đe của người Mường Rậm, xã Lạc Thịnh, huyện Yên Thủy như vui tươi hơn, phấn khởi hơn, người người, nhà nhà đều háo hức, phấn khởi đón tết Đe trong cái ấm áp của nắng thu.
Đây là một cái Tết độc đáo của người dân Mường Rậm, vì chỉ duy nhất người dân ở Lạc Thịnh mới tổ chức Tết cơm đe. Trên mâm cúng Tết bao giờ cũng phải có quả đu đủ luộc, quả mướp đồ, măng giang tươi luộc hoặc đồ bên cạnh món vừng rang dã mịn, không cho muối hoặc bất kỳ gia vị nào khác. Đặc biệt không thể thiếu món cơm đe. Cơm đe được đồ bằng gạo nếp, sau đó trộn ủ với men bằng lá cây rừng. Đây là thứ quan trọng nhất trong mâm cúng Tết cơm đe.
Nghi thức làm Tết đe thường được các gia đình làm từ chiều hôm 25 hoặc sáng ngày 26 khi chưa có ánh nắng mặt trời. Vì theo quan niệm của người Mường Rậm, lúc tinh mơ là khoảng thời gian linh thiêng và mát mẻ nhất. Mâm lễ dâng lên ông bà, tổ tiên được đặt chính giữa hướng ngôi nhà sàn. Tùy theo hoàn cảnh từng gia đình mà mâm cúng, đồ cúng có khác nhau, nhưng các vật phẩm như cơm đe, măng luộc, đu đủ luộc, vừng dã nhỏ không có muối là không thể thiếu. Ngày nay, kinh tế xã hội phát triển, sau khi cúng cơm chay dâng lên tổ tiên, các gia đình còn tổ chức cúng đồ mặn như cá nướng, lợn thui, rau đồ…. Chủ nhà có thể mời thầy mo có uy tín trong làng đến cúng hoặc tự cúng, cầu cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu, vạn vật tốt tươi, con người khỏe mạnh. Sau lễ cũng là lúc cả gia đình cùng ngồi quây quần bên mâm cỗ Tết đe, hưởng lộc. Sáng 26 tháng 10 âm lịch là anh em, bạn bè thân thích gần xa đến để chung vui cùng với gia chủ. Mỗi người đều thưởng thức một chút cơm đe để lấy may mắn, mạnh khỏe.
Điều đó dã trở thành nét văn hóa không thể thiếu được của người dân mường Rậm Ngày nay, khi cuộc sống đã ấm no, hạnh phúc hơn, người dân mường Rậm càng coi trọng tết cơm Đe hơn và luôn coi đó là nét đẹp văn hóa đáng tự hào.
Tết cơm đe theo các cụ cao niên trong làng kể lại rằng : Ngày xưa, có một vị tướng đem quân đi đánh giặc. Nhưng trận ấy ông chẳng may bị thua, ông cùng đoàn tùy tùng vượt qua núi rừng chạy về vùng Yên Thủy. Đến khu vực xã Lạc Thịnh thì trời đã chuyển sang ngày 26 tháng 10 (âm lịch). Vừa bị đau, vừa đói, vị tướng đã gõ cửa nhà một người dân tộc Mường ở đây xin nghỉ lại. Vì nhà nghèo không có lương thực dự trữ, chủ nhà đành luộc bí xanh, đu đủ và vài con măng giang đang chỏng chơ trong góc bếp nhà sàn để vị tướng và tùy tùng ăn cho qua bữa. Đang ăn những thứ đó với vừng rang giã nhỏ không có muối (bởi ngày xưa muối trên miền núi rất hiếm) thì chủ nhà chợt nhớ ra là còn có ít cơm Đe đang ủ, chuẩn bị nấu rượu dùng vào dịp Tết Nguyên đán, vội lấy ra mời vị tướng. Nó không còn là cơm nữa, nhưng cũng chưa phải là rượu, xưa nay người dân ở Lạc Thịnh không ai ăn. Sáng hôm sau, trước khi đi, cảm kích trước tấm lòng của người dân ở đây và thương dân nghèo đói, vị tướng đã lập đàn cúng thần cầu mưa. Thật linh thiêng, vị tướng cúng xong thì trời đổ mưa, dân làng ai cũng vui mừng khôn xiết. Biết ơn vị tướng, hàng năm cứ đúng ngày 26/10 (âm lịch) người dân ở đây lại tổ chức Tết cơm Đe. Vật cúng trong mâm chính là những thứ mà vị tướng trước kia đã ăn, nhất là món cơm Đe là thứ không thể thiếu. Và cũng thật ngẫu nhiên, cứ đúng vào dịp 26/10 (âm lịch) hằng năm thì ở vùng Mường Rậm trời lại đổ cơn mưa, không to thì nhỏ, làm cho không khí ngày Tết cơm Đe càng thêm dư vị.
Vậy là một tết đe nữa lại về, theo quan sát của chúng tôi, tết đe năm nay rất ấm cúng vui tươi, nhà nhà người người đều hồ hởi phấn khởi bởi tiết trời năm nay có ưu ái hơn mọi năm đó là nắng mùa đông mang lại không khí ấm áp, tốt lành. Không quá lạnh và không mưa như mọi năm. Điều này hy vọng sẽ mang lại một năm may mắn, bình an trong làm ăn của người dân Mường Rậm xã Lạc Thịnh huyện Yên Thủy tỉnh Hòa Bình. Đây là một nét văn hóa cần được bảo tồn và phát huy./.
