Độc tính của Rotenon thể hiện trên động vật máu lạnh bằng đường uống hoặc do tiếp xúc với nồng độ 1 phần triệu. Rotenon ức chế trung khu hô hấp. Khi sâu tiếp xúc với Rotenon sẽ yếu đi và chết không giãy giụa, tuy nhiên không phải loài sâu nào Rotenon cũng có tác dụng, mà chỉ có khả năng diệt trừ sâu miệng hút như rệp, rầy, bọ nhẩy, bọ trĩ, bọ xít, nhện đỏ và diệt trừ sâu miệng nhai như sâu tơ hại rau thuộc họ cải, bọ cánh cứng...
Rotenon có tác dụng diệt côn trùng và sâu mạnh hơn 4 đến 10 lần so với Nicotin có trong thuốc lào, thuốc lá. Đối với người và động vật máu nóng, Rotenon hầu như không có độc tính qua đường tiêu hóa nhưng nếu tiêm vào mạch máu và qua đường hô hấp có thể gây liệt hô hấp và chết ngạt.
Nhằm khai thác tiềm năng tài nguyên thiên nhiên sẵn có để tiến tới một nền nông nghiệp sạch, năm 2011, lãnh đạo Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Hòa Bình đã giao cho Trung tâm Đa dạng và An toàn sinh học thực hiện đề tài: “Nghiên cứu, sản xuất chế phẩm sinh học Rotenon từ cây họ đậu (Fabaceae) để diệt và phòng trừ sâu bệnh, đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm”.
Trung tâm Đa dạng và An toàn sinh học đã tiến hành khảo sát thực địa trên phạm vi toàn tỉnh Hòa Bình. Bước đầu xác định được 5 loài hiện có trong tự nhiên và 1 loài là cây trồng, có các bộ phận chứa Rotenon. Sau đây, chúng tôi xin giới thiệu tên thường gọi, tên khoa học và một số đặc điểm của các loài này:
1. Cây cổ dải (còn gọi là cây diệt ruồi hay cây bả ruồi) có tên khoa học là Milletia eberhardtia Gagnep. Là cây gỗ nhỏ, cao 7-8m, mọc trong rừng rậm trên núi đá vôi, đôi khi cũng gặp trên núi đất. Cây ra hoa vào tháng 2 - 3, có quả vào tháng 8 - 9. Vỏ cây có chứa nhiều Rotenon, người dân dùng làm thuốc diệt ruồi. Phân bố chủ yếu ở huyện Mai Châu.
2. Cây kê huyết đằng núi (còn gọi là cây máu gà núi, khâu lương), có tên khoa học là Milletia dielsiana Harms. Là cây bụi hoặc dây leo gỗ mọc ở ven rừng hoặc trong rừng thường xanh, ở độ cao dưới 2.500m, ra hoa vào tháng 5 đến 8, có quả vào tháng 8 đến 11. Rễ có nhiều Rotenon. Cây này có nhiều ở huyện Lạc Thủy.
3. Cây thàn mát (còn gọi là hột mát, mát đánh cá, duốc cá), có tên khoa học là Milletia ichthychtona Drake. Là cây gỗ cao 10 đến 15m, thường mọc ven bản làng, ven và trong rừng rậm thường xanh trên núi đá vôi, dọc khe suối, nơi ẩm, độ cao tối đa không quá 750m. Ra hoa vào tháng 3, 4, có quả vào tháng 11 đến tháng 1 năm sau. Hạt quả thàn mát chứa nhiều Rotenon. Thàn mát có ở nhiều vùng trong tỉnh, nhưng tập trung nhiều nhất ở Yên Thủy, Lạc Thủy.
4. Thàn mát thùy dài (còn gọi là dây mật, dây duốc cá, có tên khoa học là Milletia pachyloba Drake). Là dây leo gỗ dài 7 đến 10m. Cây ra hoa vào tháng 4, 5. Có quả từ tháng 11 đến tháng 1 năm sau. Rễ và lá có chứa Rotenon. Huyện Lạc Thủy là nơi phân bố nhiều của loài này.
5. Móc diều, có tên khoa học là Caesalpinia decapetala (Roth.) Alston. Mọc ở lùm cây ven đường ven rừng, ở độ cao tới 1.200m. Có hoa và quả từ tháng 3 đến 10. Hạt và quả có chứa Rotenon. Loài phân bố phổ biến ở Hòa Bình.
Ngoài 5 loài có trong tự nhiên, nhiều địa phương trong tỉnh Hòa Bình còn trồng cây củ đậu, có tên khoa học Pachyrhizus erosus (L.) Urb. Củ đậu là cây dây leo thân thảo sống nhiều năm, phân bố đến độ cao 1.200m. Ra hoa vào tháng 4, 5, có quả tháng 11, 12. Hạt củ đậu có chứa nhiều Rotenon.
Với kết quả bước đầu đạt được cho thấy, các huyện Yên Thủy, Lạc Thủy và Mai Châu có thể là những địa phương cung cấp nguyên liệu sản xuất thuốc trừ sâu sinh học của tỉnh Hòa Bình trong tương lai.
TS Lê Trần Chấn, TS Nguyễn Hoành Côi, TS Trần Ngọc Ninh và Ths Phạm Đăng Trung
