Theo ông Bùi Ngọc Lâm, nguyên Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh: Nói về giá trị âm nhạc cồng chiêng trong đời sống văn hóa tinh thần của đồng bào dân tộc Mường: “Đã có một thời (những năm 1980-1995), tình trạng chảy máu cổ vật cồng chiêng diễn ra khá phổ biến trong các bản làng người Mường khiến những người làm công tác quản lý văn hóa rất trăn trở.
Tuy nhiên, rất may, vẫn có không ít các gia đình, dòng họ người Mường hiểu được giá trị của di sản chiêng Mường chính là hồn cốt của dân tộc, là báu vật thiêng của gia đình, dòng họ nên họ quyết tâm bảo tồn, gìn giữ. Hiện nay, chúng tôi đã có thể yên tâm khẳng định, người Mường Hòa Bình chỉ mua chiêng về chứ không có chuyện mang chiêng đi bán nữa, cho dù họ có những bộ chiêng quý được giới săn đồ cổ trả giá vài trăm triệu đồng”.
Cũng theo nguyên Giám đốc Sở VH,TT và DL tỉnh, trong một cuộc tổng kiểm kê tài sản văn hóa mới đây của Sở VH, TTvà Du lịch tỉnh cho thấy, toàn tỉnh hiện vẫn còn lưu giữ khoảng 10 nghìn chiếc chiêng, chủ yếu ở 4 vùng Mường cổ và các huyện: Đà Bắc, Lương Sơn, thành phố Hòa Bình. Vào các dịp lễ hội, các gia đình người Mường đã tự mua chiêng để chơi. Ở nhiều bản làng, nhiều nghệ nhân cồng chiêng còn tự tổ chức các lớp dạy nghệ thuật cồng chiêng và văn nghệ dân gian cho thế hệ trẻ.
Bên cạnh đó, nhiều câu lạc bộ văn hóa, văn nghệ dân gian được hình thành tại 4 vùng Mường: Bi - Vang - Thàng - Động. Toàn tỉnh có hơn 100 câu lạc bộ (CLB) Chiêng, âm nhạc truyền thống và nhiều đội chiêng, phường bùa ở các khu dân cư. Những lớp học và CLB đều được hình thành từ sự đam mê, yêu thích của người dân và sự ủng hộ của chính quyền địa phương.
Đơn cử như tại huyện Lạc Sơn có 4 CLB hát dân ca Mường, 252 đội văn nghệ cơ sở và bảo tồn được hàng nghìn chiếc chiêng. Tại huyện Kim Bôi có CLB chiêng Mường liên thế hệ tại thôn Thao Cả, xã Vĩnh Tiến, quy tụ 25 thành viên tham gia. CLB do nghệ nhân Bùi Tiến Xô làm chủ nhiệm và trực tiếp truyền dạy.
Tại Lễ hội Chiêng Mường năm 2016, tỉnh Hòa Bình đã huy động được 2.000 nghệ nhân tham gia trình tấu chiêng với chủ đề “Vật báu hồn thiêng”. Màn tấu chiêng này đã được Trung tâm Sách kỷ lục Việt Nam xác lập kỷ lục về màn trình tấu chiêng lớn nhất Việt Nam. Trước đó, năm 2011, tỉnh Hòa Bình đã lập kỷ lục Guinness Việt Nam với màn tấu chiêng lớn nhất gồm 1.500 nghệ nhân tham gia đánh chiêng.
Gần đây nhất, trong Chương trình Nghệ thuật “Hòa Bình - Thanh âm xứ Mường” và Carnival 2022, diễn ra tại thành phố Hòa Bình, hơn 200 nghệ nhân đã tham gia diễn tấu chiêng, mang đến một không gian huyền thoại, ấn tượng trong lòng quan khách gần xa…
Người Mường có 24 lễ hội sử dụng Chiêng như: Lễ hội mừng nhà mới, Lễ thành hôn, Lễ Khai hạ (lễ hội xuống đồng), Lễ hội kéo si, Lễ bắt cá Lạc Sơn.... Âm nhạc của Chiêng Mường thể hiện trình độ điêu luyện của người chơi trong việc áp dụng những kỹ năng đánh chiêng. Người dân Mường không phải là những chuyên gia âm nhạc, nhưng đã sáng tạo ra nhiều bài chiêng mang đậm nét văn hóa của dân tộc mình.
Những bài chiêng phổ biến trong cộng đồng như: “Đón khách”, “Đi đường”, “Bông trắng, bông vàng”, “Chẩm khẩm”, “Vào hội”, “Đập bông bông”, “Poỏng ba”, “Poỏng chín”.... Hiện nay, các nhà nghiên cứu đã thu âm, ký âm được 50 bản nhạc các bài chiêng Mường. Trong nghệ thuật diễn tấu cồng chiêng, đối với dàn nhạc cồng chiêng Tây Nguyên - mỗi chiêng trong dàn nhạc phải bảo đảm một thang âm nhất định, nhưng âm nhạc Chiêng Mường lại không cần tuân theo một điệu thức nào cả. Bởi vậy, khi diễn tấu chiêng Mường, có thể hàng trăm, hàng ngàn nghệ nhân cùng hòa vào một dàn phối hợp tấu chiêng nhịp nhàng mà vẫn không bị lạc điệu.
Tại Hội thảo khoa học về “Bảo tồn và phát huy văn hóa cồng chiêng” vừa diễn ra tại Hòa Bình, nhiều ý kiến của các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian đã phản đối kịch liệt ý tưởng “Chuyên nghiệp hóa” diễn tấu chiêng Mường của một nhà biên đạo múa trẻ. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Bùi Chí Thanh cho rằng, nghệ thuật diễn tấu Chiêng Mường đặc sắc nhất ở tính phổ biến, tính toàn dân, nó là sản phẩm văn hóa cộng đồng, gắn với không gian sinh hoạt văn hóa dân gian theo từng hoàn cảnh cụ thể.
Vì vậy, không nên trình diễn nghệ thuật chiêng Mường trên sân khấu chuyên nghiệp, nếu như chưa có những điều chỉnh hợp lý. Không biến nghệ thuật cồng chiêng phát triển theo hình thức bán chuyên nghiệp, thương mại hóa, bởi nó sẽ không khuyến khích được tính cộng đồng của nghệ thuật cồng chiêng trong dân, vô hình trung sẽ tách dần cồng chiêng khỏi dân, ra khỏi môi trường truyền thống vốn có của nó.
Để bảo tồn giá trị Di sản Chiêng Mường, khuyến khích các nghệ nhân, diễn viên quần chúng tham gia giữ gìn, phát huy di sản âm nhạc dân gian, từ năm 2015 đến nay, tỉnh Hòa Bình đã và đang triển khai Đề án” Bảo tồn chiêng Mường”. Theo đó, mỗi năm, tỉnh hỗ trợ đội văn nghệ của mỗi xóm 2 triệu đồng. Hiện tại, tỉnh Hòa Bình đang xây dựng Hồ sơ đề nghị Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xem xét, công nhận “Không gian văn hóa cồng chiêng của người Mường” là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia./.
