Phong tục ăn 19/8 được lý giải theo hai ý nghĩa. Thứ nhất, Cách mạng tháng Tám 1945 thành công, Nhà nước tiến hành cuộc cải cách ruộng đất 1954, nhân dân lao động làm chủ đất nước mở ra một cuộc sống mới dân cày có ruộng, xã hội không phân tầng người giàu kẻ nghèo, Nhà nước thuộc về nhân dân, nên nhân dân tổ chức ăn mừng Độc lập – Tự do. Về ý nghĩa thứ hai, vào những năm 1960, sau cải cách ruộng đất Đảng, Nhà nước ra chủ trương xây dựng phong trào “Xây dựng đời sống văn hóa mới”, “chống mê tín, dị đoan, bài trừ hủ tục lạc hậu” trên phạm vi toàn quốc. Ở giai đoạn này rất nhiều phong tục, tập quán của người Mường đã bãi bỏ, quên lãng và có nhiều mỹ tục đã biến mất được coi như mê tín, dị đoan, các ông Mo không được phép hành nghề, các nghi lễ bị cấm trong đó có tục ăn rằm tháng 7. Riêng ở vùng Mường Vó, nhân dân trong vùng cũng trong trào lưu đó. Tục ăn rằm tháng 7 là phong tục đẹp nhằm cầu mạnh khỏe cho con người và cầu cho mùa màng tốt tươi, bội thu đã có từ rất lâu đời trong đời sống người Mường nơi đây. Người Mường Vó vẫn âm thầm duy trì tục lệ cúng Rằm tháng 7 nhưng lúc này nội dung của phong tục được bổ sung thêm ý nghĩa đó là ăn mừng ngày 19/8 Tổng khởi nghĩa giành chính quyền thành công, sau dần rút gọn thành ăn 19/8, và tên gọi đó được duy trì cho đến ngày nay. Cũng từ đó tên gọi “Ăn Rằm tháng 7” dần mờ đi, tên gọi là ăn 19/8, chính thức được thay thế.
Như vậy có thể thấy theo thời gian, phong tục “Ăn Rằm tháng 7” ở Mường Vó dần thay đổi, được bổ sung thêm ý nghĩa và nội hàm ăn mừng chiến thắng 19/8, ngày Tổng khởi nghĩa giành chính quyền thành công, nay chính thức gọi là ăn 19/8.
Về ý nghĩa phong tục ăn Tết Độc lập 2/9, qua điều tra, sưu tầm và khảo sát cho thấy phong tục ăn Tết Độc lập 2/9 ở huyện Lạc Sơn xuất phát từ vùng Cộng Hòa, cụ thể là vùng Mường Vang. Vào năm 1945, cùng với lực lượng cách mạng trong toàn tỉnh, lực lượng cách mạng trung đội tự vệ cứu quốc và nhân dân lao động huyện Lạc Sơn từ Mường Khói đã tiến hành giành chính quyền thành công. Năm 1947 Thực dân Pháp tái xâm lược tỉnh Hòa Bình; năm 1949 chiến dịch Hòa Bình giành thắng lợi to lớn, tỉnh Hòa Bình được giải phóng. Cuối năm 1949 giặc Pháp rút khỏi đồn Mường Vang, vùng Cộng Hòa (huyện Lạc Sơn) được giải phóng, chế độ nhà Lang sụp đổ. Vào dịp Quốc khánh 2/9/1950 Hội các Cụ phu lão (nay là MTTQ) cùng chính quyền xã tổ chức mít tinh, văn nghệ, thể thao, tổ chức ăn mừng mổ trâu chia cho nhân dân cùng ăn mừng ngày Độc lập. Trong các gia đình lập bàn thờ tổ quốc, treo cờ, ảnh Bác Hồ và các vị lãnh tụ, từ đó thành lệ cứ Ngày Quốc khánh 2/9 các năm sau đều tổ chức ăn mừng, sau đó lan ra toàn huyện Lạc Sơn thành phong tục như ngày nay. Như vậy, có thể thấy việc ăn Tết Độc lập bắt đầu từ vùng Cộng Hòa sau đó lan ra toàn huyện Lạc Sơn thành phong tục đẹp như ngày nay.
Trong ngày Tết Độc lập, người Mường Lạc Sơn từ người già tới trẻ nhỏ, từ đàn ông tới đàn bà đều mặc những bộ quần áo mới nhất đến nhà nhau thăm hỏi và ăn tết. Đàn ông làm thịt lợn, thịt gà, thịt vịt; phụ nữ gói bánh uôi, đồ xôi; nhà nhà xắp mâm cơm cùng bánh trái, hoa quả bày lên bàn thờ tổ tiên và Bác Hồ cầu xin phù hộ có sức khỏe, gia đình hạnh phúc, làng xã được ấm no, quê hương, đất nước luôn được yên bình, giàu mạnh. Hàng năm vào ngày 2/9 từ sáng sớm, người dân các xã đã rộn ràng tham gia thi đánh mảng, bóng chuyền. Tại các gia đình, mọi người xum vầy, cùng nhau uống chung vò rượu cần, thưởng thức mùi vị thơm ngon của các loại bánh. Cùng với các món ăn chính, bánh uôi và chả số 8 là hết sức quan trọng và không thể thiếu trong mâm cỗ ngày Tết Độc lập. Trong đó bánh uôi là đặc sắc nhất. Để làm bánh uôi các gia đình đều phải chuẩn bị nguyên liệu từ trước; lá bương lấy từ rừng về rửa sạch, gạo nếp phải xay kỹ để làm bánh. Khi đã có hỗn hợp bột, người ta nặn thành từng chiếc bánh nhỏ, rắc lạc, vừng lên trên và được quấn lại bằng lá bương. Bánh uôi được gia chủ dùng để tiếp đãi và làm quà cho khách khi đến chơi nhà. Sau khi đã chế biến đủ các món truyền thống, trước khi dọn tiệc đãi khách thì gia chủ phải làm lễ dâng cúng tổ tiên, báo cáo với tổ tiên hôm nay là ngày được gia đình chọn và tổ chức lễ mừng Tết Độc lập của đất nước.
Bữa cơm lễ mừng ngày Quốc khánh của người Mường Lạc Sơn có sự sum vầy của anh em, con cháu trong đại gia đình và hàng xóm trong làng, ngoài bản. Mọi người chuyện trò, nhấm nháp hương vị của rượu cần và những món ăn truyền thống.
Trải qua thời gian, nét đẹp phong tục văn hóa này được người Mường ở Lạc Sơn gìn giữ. Ngoài ra còn tổ chức các hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể dục, thể thao góp phần cùng có tinh thần đoàn kết, tính cố kết cộng đồng giữ gìn những giá trị văn hóa bản địa và hun đúc thêm truyền thống yêu nước của nhân dân.
Việc ăn truyền thống 19/8 và Tết Độc lập 2/9 có giá trị nhân văn sâu sắc, thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn của nhân dân các dân tộc trong việc giáo dục truyền thống yêu nước, hiểu rõ giá trị lịch sử, thực tiễn sâu sắc mà Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2/9 mang lại. Từ đó nhận thức đầy đủ trách nhiệm của các thế hệ hôm nay và mai sau trong việc vận dụng và phát triển những bài học kinh nghiệm quý giá, những tư tưởng mang tầm thời đại của Cách mạng tháng Tám vào công cuộc đổi mới đất nước, phấn đấu vì mục tiêu dân giàu, nước mạng, dân chủ, công bằng, văn minh, xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Những năm qua, tuy chưa có văn bản chỉ đạo cụ thể về công tác bảo tồn giá trị tốt đẹp của truyền thống ăn Tết mừng độc lập của nhân dân trong huyện nhân dịp Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2/9. Tuy nhiên mỗi dịp kỷ niệm các cấp ủy, chính quyền, cơ quan chuyên môn đều tập trung chỉ đạo, tuyên truyền ngày kỷ niệm với mục tiêu nêu cao tinh thần yêu nước, đạo lý uống nước nhớ nguồn, giáo dục truyền thống cách mạng được nhân dân hưởng ứng./.
