Là dân cư bản địa trên mảnh đất Hòa Bình, từ xa xưa người Mường đã sáng tạo ra một nền văn nghệ dân gian đa dạng và phong phú. Không chỉ có sắc bùa, thường đang bộ mẹng hay những điệu múa duyên dáng làm say đắm lòng người của các cô gái Mường, âm nhạc cò ke ống sáo cũng chiếm một vị trí quan trọng trong kho tàng văn nghệ đa dạng và phong phú đó.
Không biết từ bao giờ âm nhạc cò ke ống sáo xuất hiện trong đời sống của người Mường, chỉ biết rằng nó đã gắn bó máu thịt với đời sống tinh thần của người Mường từ thời mới “đẻ đất đẻ nước”.
Cư trỳ trên mảnh đất Hòa Bình từ khi “đất còn bạc lạc, nước còn bời lời”, trong quá trình lao động sản xuất để xây dựng cuộc sống người Mường đã sáng tạo ra một nền âm nhạc dân gian phong phú để phục vụ đời sống tinh thần của mình. Với những nguyên liệu sẵn có trong cuộc sống thường ngày như cây bương, nứa, mây, gai…. họ đã sang tạo ra nhiều nhạc cụ khác nhau và khi kết hợp chúng lại thì đã tạo nên một dàn nhạc tấu lên những cung bâc âm thanh của cuộc sống đất Mường, cú lẽ nhạc cò ke ống sáo ra đời như vậy.
Dàn nhạc cò ke ống sáo của người Mường thường có từ 5 đến 7 nhạc công tương ứng với từ 5 đến 7 nhạc cụ. Các nhạc công trong ban nhạc cò ke ống sáo thường là đàn ông, họ là những người có năng khiếu âm nhạc bẩm sinh, có người là con nhà nòi gia truyền và có người do say mê, yêu thích nhạc cò ke ống sáo, họ tự nguyện hợp lại với nhau tạo thành một ban nhạc hay còn gọi là một phường cò ke ống sáo.
Nhạc cò ke ống sáo là âm nhạc dân gian, được người dân sáng tạo và truyền miệng từ đời này sang đời khác do đó nhạc cò ke ống sáo rất phong phú về thể loại và giai điệu. Do đây là những tác phẩm của sự sáng tạo tập thể nên mỗi một giai điệu của từng vùng, từng mường hoặc thậm chí là của từng nhóm nhạc lại có những mầu sắc khác nhau. Cũng vì tính chất của nhạc cò ke ống sáo là như vậy nên mỗi ban nhạc lại có những ngón đàn hay thủ thuật riêng. Chính sự hợp ngón đàn của các thành viên trong ban nhạc mà mỗi ban nhạc cò ke ống sáo lại có cái hồn riêng. Một ban nhạc cò ke ống sáo thường sử dụng từ 5 đến 7 nhạc cụ bao gồm: nhị, sáo trúc, đàn tam, kiêu cảnh, trống con và xênh tiền, có ban nhạc còn sử dụng cả xênh ban. Có ban nhạc sử dụng hai sáo trúc. Các loại nhạc cụ trong dàn nhạc thì đàn nhị người Mường gọi là cò ke, sáo trúc gọi là ôống sáo, hai nhạc cụ này là chủ công tham gia phần giai điệu chính khi hòa tấu nên người Mường gọi chung cho loại hình âm nhạc này là nhạc cò ke ống sáo. Sau nhị (cò ke), sáo trúc (ôống sáo) thì đàn tam là nhạc cụ cũng rất quan trọng, đây là nhạc cụ chơi tỉa tót lúc trầm lúc bổng. Tiếp theo là kiêu cảnh và trống con là bộ gỗ không thể thiếu được trong khi hòa tấu có vai trò giữ nhịp cho dàn nhạc. Đặc biệt nữa là cây xênh tiền, đây cũng là nhạc cụ có vai trò giữ nhịp cho dàn nhạc nhưng người nhạc công chơi xênh tiền lại được biểu diễn ngẫu hứng bằng các đông tác múa điêu luyện đẹp mắt gây không khí vui nhộn và sôi nổi cho buổi hòa tấu nhạc.
Nhạc cò ke ống sáo của người Mường có từ đời hơ và không chỉ một vùng một mường nào mà ở đâu có người Mường sinh sống thì ở đó đều có các ban nhạc cò ke ống sáo. Nhạc cò ke ống sáo của người Mường có rất nhiều bài bản và được sử dụng trong rất nhiều hoàn cảnh khác nhau như: lễ hội, lễ cưới, ngày giỗ, ngày tết hay trong tang ma...nhưng được sử dụng nhiều nhất trong những lúc nhàn rỗi, đêm khuya, trong các cuộc vui cơm rượu hay lúc uống rượu cần. Số lượng bài nhạc cò ke ông sáo cũng rất phong phú và tương ứng với những bối cảnh khi chơi nhạc, tiêu biểu như các bài: Đi đường, Thượng thẳng, Long âm ngũ đối, Đón dâu, Đưa dâu, Đêm khuya, Da duối hay Cơm tẻ nước canh.....Khi tấu các bản nhạc cò ke ống sáo người nghe sẽ tìm thấy ở đó thiên nhiên và tâm hồn Mường thơ mộng, vui vẻ và khiêm nhường biết bao.
Nhạc cò ke ống sáo của người Mường là âm nhạc dân gian cổ truyền, vì vậy các bản nhạc không có sự hòa âm phối khí của các nhạc sĩ chuyên nghiệp mà âm nhạc này tồn tại và được phát triển theo sự sáng tạo trong hòa tấu của các nghệ nhân chơi nhạc. Các nghệ nhân trong dàn nhạc thường không biết về lý thuyết nhạc lý nhưng họ đã đạt được tới trình độ hòa thanh cao. Tùy theo từng bài nhạc từng hoàn cảnh khác nhau mà người chơi nhạc cò ke ống sáo tấu nhanh hay chậm, vui hay buồn, âm thanh lúc nhẹ nhàng sâu lắng, lúc rộn ràng tươi vui mang đậm chất tâm hồn Mường.
Từ thời xa xưa người Mường đã sáng tạo ra nhạc cò ke ống sáo để thỏa mãn nhu cầu tinh thần của mình và cũng chính từ sự sáng tạo đó mà nhạc cò ke ống sáo là sản phẩm được chắt lọc từ những gì đẹp nhất tinh túy nhất của tâm hồn Mường. Hơn thế âm nhạc cò ke ống sáo cũng đã góp phần làm cho nền văn hóa Mường càng thêm đậm đà và nổi tiếng.
