Ở nơi rẻo cao Pà Cò quanh năm phủ đầy mầu hồng mầu trắng của hoa đào hoa mận, mầu trắng của mây mù này, không biết từ bao giờ nó đã là quê hương của người H’Mông. Di cư đến Pà Cò huyện vùng cao Mai Châu hơn 300 năm trước, người H’Mông đã chọn vùng núi rẻo cao này làm nơi sinh sống. Họ định cư, làm nhà, làm nương và làm nên một cuộc sống mới và mang đến một bản sắc độc đáo làm say lòng người mỗi khi có dịp đặt chân đến với rẻo cao này.
Sống trên các triền núi cao, khí hậu khắc nghiệt, người H’Mông ở Pà Cò đã làm những ngôi nhà gỗ thấp lợp ngói hay tranh để mát vào mùa hè và ấm vào mùa đông.Nhà người HMông thường thống nhất 3 gian 2 cửa, một cửa chính, một cửa phụ và phải có hai cửa sổ trở lên. Trong 3 gian nhà chính, gian bên trái dùng để đặt bếp lò. Gian bên phải đặt bếp sưởi và giường khách. Gian giữa rộng hơn để đặt bàn thờ tổ tiên và là nơi tiếp khách, ăn uống của gia đình. Hai gian trái đặt cối xay ngô, giã gạo… Bàn thờ tổ tiên của người HMông rất đơn giản, chỉ là một mảnh ván hoặc 3 ống cắm hương làm bằng tre nứa cắm vào tường. Trong gia đình người HMông, phòng ngủ của vợ chồng con cái được bố trí riêng. Người HMông ngủ bằng phản hoặc giát bằng tre mai đập giập. Người HMông rất khắt khe, nơi ngủ của con dâu, em dâu thì bố chồng và anh chồng không được vào và ngược lại, con dâu, em dâu không được vào chỗ ngủ của bố chồng, anh chồng. Nhà của người HMông bao giờ cũng có sàn gác để cất giữ đồ đạc, lương thực, thực phẩm. Ngô lúa khi mang từ nương về bao giờ cũng được cât lên gác. Khói bếp sẽ làm khô và giữ cho không bị sâu mọt. Nhà cửa người Mông Hà Giang được xếp đá xung quanh làm hàng rào che chắn. Có khi hàng rào chắn chỉ một nhà, có khi một vài nhà có quan hệ anh em nội tộc với nhau.
Kiến trúc nhà cửa của người H’Mông ở Pà Cò có những nét độc đáo riêng của một dân tộc có bề dày lịch sử. Đặc điểm văn hóa truyền thống này của người Mông đã góp phần làm phong phú thêm nét văn hóa trong kiến trúc nhà cửa của các dân tộc thiểu số ở Việt Nam. Địa hình Pà Cò là vùng núi cao, vùng đầu nguồn, khí hậu khắc nghiệt, thiếu nước sản xuất và sinh hoạt đã quyết định hình thái sản xuất của người Hmông nơi đây. Nông nghiệp trồng trọt là nguồn sống chính của họ. Không chỉ nuôi trồng ngô, trồng sắn, người Mông ở Pà Cò còn nổi tiếng với việc trồng chè. Bao đời nay cây chè đã giúp họ có một cuộc sống ổn định nơi vùng núi cao này. Giờ đây, người dân Pà Cò đã biết tận dụng tiềm năng về cây chè để phát triển kinh tế, xóa đói giảm nghèo.
Kiến trúc nhà cửa của người H’Mông ở Pà Cò có những nét độc đáo riêng của một dân tộc có bề dày lịch sử. Đặc điểm văn hóa truyền thống này của người Mông đã góp phần làm phong phú thêm nét văn hóa trong kiến trúc nhà cửa của các dân tộc thiểu số ở Việt Nam. Địa hình Pà Cò là vùng núi cao, vùng đầu nguồn, khí hậu khắc nghiệt, thiếu nước sản xuất và sinh hoạt đã quyết định hình thái sản xuất của người Hmông nơi đây. Nông nghiệp trồng trọt là nguồn sống chính của họ. Không chỉ nuôi trồng ngô, trồng sắn, người Mông ở Pà Cò còn nổi tiếng với việc trồng chè. Bao đời nay cây chè đã giúp họ có một cuộc sống ổn định nơi vùng núi cao này. Giờ đây, người dân Pà Cò đã biết tận dụng tiềm năng về cây chè để phát triển kinh tế, xóa đói giảm nghèo.
Không chỉ biết trồng chè, người H’Mông ở Pà Cò còn nổi tiếng với việc làm giấy giang cổ tuyền.Cũng như bao dân tộc thiểu số sống tập trung ở các vùng núi cao Tây Bắc khác, bà con dân tộc Mông ở Pà Cò, huyện Mai Châu, tỉnh Hòa Bình có rất nhiều nghề thủ công truyền thống như nghề rèn, thêu thổ cẩm, vẽ tranh sáp ong… Không thể kể đến những nghề truyền thống của người dân tộc Mông nơi đây mà không nói đến nghề làm giấy giang. Đó là một nghề truyền thống đã được cha truyền con nối của đồng bào người Mông từ bao đời nay và ngày nay đang là nghề làm giàu cho không ít bà con.Khác với các dân tộc, người Mông ở Pà Cò không dùng giấy để viết mà chủ yếu dùng giấy phục vụ cho mục đích tín ngưỡng. Trong các lễ nghi, đồng bào thường cắt giấy bản thành những hình vuông, hình tròn, đây được quan niệm là những thông điệp của người Mông gửi cho tổ tiên, thần linh để cầu mong những điều tốt lành, may mắn, mùa vụ tốt tươi, xua đi cái xấu… Cũng từ những tờ giấy giang đó, người Mông còn cắt giấy thành những tờ giấy hình vuông, có diềm để dán lên tổ tiên, thần linh. Hầu hết các nhà của bà con dân tộc Mông nơi đây chúng tôi vào thăm đều thấy bàn thờ chỉ dán một miếng giấy bản lên vách chính diện cửa ra vào nhưng theo họ đó là những gì thiêng liêng nhất mà thần linh mang lại.Vì vậy, có thể nói nghề làm giấy và sản phẩm của nó mang yếu tố tinh thần, tâm linh sâu sắc. Người Mông cho rằng: sử dụng giấy của người Mông làm ra thì tổ tiên của họ sẽ chứng giám, thông điệp gửi tới sẽ đạt hiệu quả hơn..Đến với Pà Cò, một điểm nữa để ta nhận ra sự khác biệt của vùng đất này đó là trang phục của họ. không giống như những ngành H’Mông khác, người H’Mông ở Pà Cò chỉ mặc trang phục mầu xanh. Người Mông đánh giá tài năng, vẻ đẹp, đức hạnh của người phụ nữ thông qua khả năng thêu dệt, qua bộ trang phục trong ngày hội. Theo quan niệm người H’Mông: " Muốn biết người tốt thì xem gác bếp, muốn hay người đẹp thì xem quần áo". Vì vậy, nhìn vào trang phục người ta có thể biết được người phụ nữ có siêng năng, nết na, khéo tay như thế nào. Như vậy, ngoài ý nghĩa làm đẹp y phục, trang sức của họ còn thể hiện giá trị kinh tế, đời sống vât chất của người phụ nữ Mông. Bởi thế người phụ nữ giỏi thêu thùa, thì được cả cộng đồng dân tộc Mông đề cao, tôn trọng. Cho đến nay, phụ nữ Mông vẫn là những người đã và đang giữ vai trò chủ động, sáng tạo trong việc gìn giữ, phát triển nghề truyền thống này.
Trong sắc màu của các dân tộc thiểu số tỉnh Hòa Bình đa dạng về dân tộc, ngôn ngữ, phong phú về phong tục tập quán. Người phụ nữ H’Mông ở Pà Cò rực rỡ trong trang phục cổ truyền độc đáo như thể hiện ý nguyện vượt lên sắc xuân của núi rừng để tôn vinh và khẳng định vẻ đep của con người. Đó cũng là đặc điểm nghệ thuật tạo hình trên trang phục phụ nữ Mông. Nó phản ánh lối sống và bản lĩnh ngoan cường chống chọi với thiên nhiên, đồng thời cũng là tài năng trí tuệ, ý chí của người H’Mông nói chung và phụ nữ H’Mông ở Pà Cò nói riêng.
Người H’Mông ở Pà Cò có nền văn hóa độc đáo thể hiện rõ nét bản sắc tộc người, phụ nữ thì giỏi múa, đàn ông thì giỏi sáo giỏi khèn. Đến Pà Cò ngày hôm nay, ta sẽ được đắm mình vào những điệu “xúng xính” của các thiếu nữ Mông. Sẽ thấy được cái mênh mang sâu thẳm của tâm hồn các chàng trai Mông trong điệu khèn, điệu sáo ngọt ngào và hơn thế nữa ta sẽ thấy một vùng rẻo cao đầy sắc mầu đang ngày càng tươi mới.
