Tìm hiểu nét Văn hoá chính là tìm hiểu về tính cách, lối sống, lối sinh hoạt của dân tộc đó. Ở đây, tôi muốn đề cập đến một nét Văn hoá vật chất của người Mường mà khi soi vào đó, nếp sống, cách nghĩ, tâm hồn, phong tục tập quán và truyền thống của họ hiện lên một cách tự nhiên, dung dị nhưng lại mang đậm nét bản sắc Văn hoá riêng biệt, không thể nhầm lẫn. Đó là nét Văn hoá Ẩm thực Mường.
Phần I: Ăn trong nét văn hóa ẩm thực Mường.
Người Mường sinh sống trong những thung lũng đá vôi được bao quanh bởi các triền núi, gần những con sông, con suối để gây dựng nên làng bản của mình. Họ trồng lúa trên những thửa ruộng bậc thang hay trong chân núi trũng nước, trồng ngô, khoai sắn trên các nương rẫy thấp, săn bắn, hái lượm trên rừng và đánh bắt cá tôm ở lòng sông, khe suối. Cuộc sống chủ yếu dựa vào thiên nhiên, thích ứng, cải tạo và bắt thiên nhiên phải phục vụ mình. Người Mường có câu nói rằng:
Cơm nếp, cơm chăm trên nương, trên nà
Cá nhỏ, cá to trong ao, dưới suối
Đi đuổi trong rừng được thú, được chim
Đi hái, đi tìm được rau, được quả
Chính từ cuộc sống tưởng chừng như hoang dã này, họ đã tồn tại cùng những món ăn do họ tự sáng tạo ra trong sự che chở của thiên nhiên, để rồi từ đó, Văn hoá Ẩm thực Mường được đúc kết và kế thừa.
Dấu ấn nông nghiệp lúa nước kết hợp với làm nương rẫy, khai thác tự nhiên đi liền với lối canh tác này là lối sống gắn kết cộng đồng được thể hiện rõ trong ẩm thực của người Mường. Món ăn ưa thích, cách chế biến, cách nấu nướng, sử dụng gia vị, đồ nấu bếp, các nguồn thức ăn động vật, thực vật… họ đều bị ảnh hưởng bởi lối sinh hoạt cộng đồng. Trong số các phương pháp làm chín thức ăn, người Mường rất ít khi luộc mà hầu hết là làm chín thức ăn bằng hơi (hay đồ), chõ đồ làm bằng gỗ khoét giữa hoặc thân cây bương được gọi là cốp đặt trên 1 cái ninh đồng (ngày nay làm bằng gang), phía đáy cốp đan một vỉ nứa lót dưới cho thức đồ khỏi rơi, phía trên cốp dùng nắp vung đậy để giữ hơi. Thức ăn được làm chín bằng hơi sẽ giữ được vị đậm đà, tự nhiên, do không bị ngâm trực tiếp trong nước, các món ăn đồ đặc trưng của người Mường là món: cơm nếp đồ, cơm tẻ đồ, rau (tắc tồ), cá ốp măng, nòng nọc đồ nõn khoai, măng đắng đồ…
Các món ăn chế biến rất đặc trưng của người Mường như từ thị lợn như: món chả lá bưởi cách chế biến, xương sống lợn, vỏ quýt, hành băm thật kỹ, ướp nắm thành từng viên nhỏ, lấy lá lốt bọc từng viên, lá bưởi bọc ngoài, dùng cặp tre cặp 5 – 6 viên đem nướng than hồng; hoặc món nộm tai, lưỡi, óc lợn cách chế biến rất đặc biệt, thủ lợn luộc chín, người ta bóc toàn bộ ra, dung dao sắc thái tai, lưỡi, bì thành những sợi mỏng dài rồi dằm nhuyễn với óc lợn đem trộn với gừng giã nhỏ, lá hẹ cắt ngắn, bóp mật lợn luộc chín, mắm nuối vừa đủ. Món ăn này đặc biệt được người già ưa thích, có vị đắng của mật, vị cay sâu đậm của gừng, sật sật của tai, mềm ngọt của lưỡi, bùi ngậy của óc và mùi thơn của lá hẹ tất cả hòa quện làm cho người ăn một lần là nhớ mãi. Với món thịt trâu, nổi tiếng với món thịt trâu nấu lá lồm – là này được dùng phổ biến ở các vùng người Mường Hòa Bình, thẩm nhập và lan tỏa vào dân tộc khác sinh sống trên mảnh đất Hòa Bình, trở thành món ăn quen thuộc. Gà với thương hiệu nổi tiếng thịt gà nấu măng chua được bạn bè du khách gần xa khi có dịp đến với mảnh đất con người nơi đây đều biết đến.
Khác với một số các dân tộc, người dân bản địa nơi đây rất thích ăn các đồ ăn có vị đắng như: măng đắng, lá, hoa, quả đu đủ không chỉ là những món ăn thường ngày mà con là món để thờ phụng trong nhiều nghi lễ dân gian. Ngoài ra còn có rau đốm, lá kịa, vừa là thức ăn, vừa là thuốc đau bụng. Đặc biệt, ruột và dạ dày con Don vừa là vị thuốc chữa đau dạ dày vừa là món ăn quý hiếm.
Những món ăn, thức ăn có vị chua là thực đơn không thể thiếu trong bữa ăn của người Mường: củ kiệu, quả cà muối chua với cá; rau cải muối dưa, quả đu đủ muối lưa tép; rau sắn muối dưa cá; lá lồm nấu thịt trâu, bò; lá bểu, lá chua khao nấu cá đồng, cá suối; muối thịt trâu, tiết bò ăn vào mùa nào cũng thích hợp. Đặc biệt, trong góc bếp của mỗi gia đình dù giàu hay nghèo quanh năm lúc nào cũng có những hũ măng chua - nguồn thực phẩm sẵn có nơi núi rừng. Măng chua xào nấu với cá, thịt gà, vịt, nước măng chua kho thịt trâu, kho cá, chấm rau sống hay ngâm ớt tươi…
Gắn với vị cay, người Mường có món Ớt nổi tiếng. Ớt được băm lẫn với lòng cá hay đầu, tiết luộc, ruột cắt nhỏ của con gà, vịt. Băm nhỏ cho tất cả lên màu nâu sẫm, cắt nhỏ vài loại rau thơm trộn vào nấu chín là được món ớt chấm với món rau đồ, thật tuyệt. Hoặc món ớt giã kiệu, vài loại cá nhỏ (cá tel) bắt được ở suối đem giã với ớt nướng và củ kiệu tươi, nếu cá có trứng thì bát ớt càng thêm ngon…Vị ớt cay của người Mường thường dùng để chế biến thành những món ăn riêng chứ không chỉ làm gia vị xào nấu như một số dân tộc khác.
Văn hóa ẩm thực còn thể hiện ở nét văn hóa ứng xử trong bữa ăn, người Mường có câu “ Thương nhau lời nói, nể nhau miếng ăn”. Trong bữa ăn người già ngồi trên, trẻ con và phụ nữ ngồi dưới và được sắp xếp theo thứ bậc khi nhà có khách, người bên chủ nhà ngồi phía trong, khách ngồi phía ngoài, nhìn cách ngồi theo thứ tự có thể đoán được đâu là khách, đâu là chủ. Khi ăn món gì cũng đều mời nhau, chủ nhà mời khách, khách mời chủ cứ thể trong suốt bữa ăn
