Thanh minh tiếng Dao gọi là “xình mìng”, nghĩa là trong sáng, tinh khiết, thanh tịnh. Người Dao không tổ chức tết Thanh minh theo tiết ghi trong lịch âm mà tùy từng gia đình . Tuy không phải là nghi lễ của cộng đồng nhưng lại vô cùng quan trọng đối với tất cả các gia đình người Dao ở Hòa Bình. Những gia đình có bát hương đều phải tổ chức lễ cúng thanh minh, chỉ những hộ mới dựng nhà chưa có bát hương mới không làm. Đối tượng thờ cúng trong lễ Thanh minh là tổ tiên mà người Dao thờ nhiều đời nay. Để lễ Thanh minh được tiến hành theo đúng nghi thức truyền thống, các gia đình phải chuẩn bị một số việc từ trước, gồm: Gà: là lễ vật thường dùng trong lễ Thanh minh nên hầu hết các gia đình đều nuôi gà từ 5 đến 6 tháng trước. Những gia đình không có gà cũng phải đi mua từ ngày hôm trước. Một số hộ khá giả có thể nuôi lợn từ vài tháng trước để thịt vào dịp tết Thanh minh. Những gia đình không có người biết cúng phải đi mời thầy cúng từ trước đó hàng tháng để thầy cúng còn sắp xếp công việc.
Trong mâm cúng tổ tiên ngoài rượu, thịt lợn, thịt gà thì bánh dày là món ăn năm nào gia đình cũng phải làm. Và đây là loại bánh không thể thiếu trong tết thanh minh của người Dao. Bánh được làm từ gạo nếp, ngâm gạo kỹ một đêm rồi cho lên đồ. Khi xôi đồ chín cho vào cối đá to rồi dùng những cây giang rừng để giã bánh. Và để cho bánh mềm và nhuyễn thì công việc giã bánh chủ yếu do người đàn ông khỏe mạnh đảm nhiệm. Bánh dầy thường không có nhân người Dao chỉ lấy vừng hoặc lạc rang rắc xuống cối giã để bánh không bị dính và có mùi thơm đặc trưng. Đối với đồng bào Dao thì cối bánh đầu tiên nặn được bao nhiêu chiếc thì mang dân cúng tổ tiên hết, chỉ có cối bánh tiếp theo con cháu mới được thưởng thức
Sau khi đã chuẩn bị xong lễ vật trong lễ cúng Thanh minh gia đình mời thầy cúng làm lễ. Trước khi vào cúng thầy cầm quẻ âm dương gõ 3 cái và thả xuống đất sau đó khấn mời tổ tiên về nhận lễ vật. Nội dung của bài khấn là “Năm nay, gia đình sẽ tiến hành làm nương làm đồi ở chỗ này chỗ kia. Xin tổ tiên phù hộ cho cây lúa, cây ngô lớn nhanh không ốm đau. Mong một mùa bội thu lúa ngô đầy nhà thừa ăn không hết. Cầu mong tổ tiên phù giúp cho gia đình mạnh khỏe, không ốm đau bệnh tật… Gia đình đã dâng lễ vật cúng tổ tiên trong tết thanh minh, xin từ nay không về đòi gia đình nữa…” Nói rồi, thầy cúng gõ quẻ âm dương vào nhau rồi thả xuống đất để xem ý tổ tiên đã chấp nhận lễ vật và phù hộ cho con cháu chưa?
Trước khi cúng thì nói với tổ tiên là mọi vấn đề tốt lành thì thể hiện thông qua quẻ âm dương này. Nếu chưa được tốt lành sẽ làm lại đến khi tổ tiên đồng ý thì thôi.
Cúng xong gia đình hạ lễ dọn mâm ăn cơm uống rượu. Việc cúng tổ tiên vào tết thanh minh đối với người Dao là điều bắt buộc nhưng lại không nhất thiết phải chuẩn ngày. Nếu gia đình chưa có điều kiện thì có thể cúng vào cuối tháng 3, chỉ cần đảm bảo là trong tiết tháng 3 là được. Mục đích của việc thực hiện các nghi lễ trong tết thanh minh là nhớ ơn tổ tiên đã có công khai hoang đất đai. Cầu mong tổ tiên phù hộ cho gia đình mạnh khỏe, cây lương thực không bị sâu bệnh cho vụ mùa bội thu. Đây là một hoạt động tâm linh mang đậm nét nhân văn đặc trưng của người Dao. Sau khi ăn tết Thanh minh xong các gia đình đều phấn khởi bước vào một vụ mùa sản xuất nông nghiệp mới với niềm tin sẽ gặt hái được mùa màng bội thu./.
