Lễ Xên Mường là lễ thức đồng bào Thái tổ chức cúng lễ để tạ ơn những người lập nên bản nên mường từ buổi đầu thiên di về đây lập nghiệp, tạ ơn thành hoàng, tổ tiên đã phù hộ cho bản mường được bình yên, mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu trong suốt một năm qua.
Lễ hội gồm hai phần, phần lễ và phần hội. Phần Lễ được tổ chức trang trọng vào sáng sớm. Vào buổi sáng hôm mở hội, một đoàn rước: đi đầu là Tạo Phìa và các chức sắc trong bản, tiếp theo sau là thanh niên khiêng giàn chiêng trống, kèn, sáo, rồi đến các già làng trưởng bản và sau cùng là đoàn quân bảo vệ mường bản cùng nhau mang lễ vật ra miếu để làm lễ. Lễ vật chủ yếu là các sản phẩm nông nghiệp, bao gồm mâm cỗ và hai con trâu làm vật hiến sinh. Hai con trâu được trang trí rất sinh động, bộ sừng trâu bọc giấy màu, giữa trán và hai bên mông dán hình hoa cắt bằng giấy trắng. Khi đoàn rước dừng lại trước “án thư đình”, một thầy cúng có uy tín tiến lên trước án, rung một hồi chuông, sau đó hai con trâu sẽ được dắt ra làm thịt.
Các nghi thức cúng lễ chủ yếu được tổ chức gói gọn trong một buổi, sau đó là phần hội, thường là phần thu hút được đông đảo người dân tham gia nhất. Ngoài các trò chơi dân gian thường thấy trong các lễ hội khác như: thi chọi gà, thi chim hoạ mi, thi hát đối đáp, thổi kèn bè ... Lễ hội Xên bản Xên Mường còn tổ chức các cuộc thi rất độc đáo, đó là thi bắn súng hoả mai và cung nỏ….thu hút nhiều người tới tham gia vui chơi.
Lễ hội Xên Mường được tổ chức thể hiện tấm lòng tôn kính tri ân của nhân dân tưởng nhớ công lao to lớn của các vị nhân thần tiền bối và cầu cho quốc thái, dân an, bản mường no ấm, quanh năm mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu, gia đình hạnh phúc, đất nước vinh hoa, phồn thịnh… Lễ hội cũng là dịp đặc biệt để du khách khám phá những khía cạnh phong phú, đa dạng và sinh động của truyền thống văn hóa dân tộc Thái. Đây cũng là hoạt động góp phần tôn vinh bản sắc văn hóa dân tộc, tăng cường quảng bá giới thiệu lịch sử và tiềm năng văn hóa du lịch của huyện Mai Châu./.
