Ông Bùi Văn Mạp, Chủ tịch UBND xã cho biết: Người Mường Rậm chúng tôi ăn ba Tết lớn là Tết Nguyên đán, Tết Độc lập và Tết cơm Đe. Trong đó, thì tết cơm Đe được tổ chức to hơn, đông hơn và vui hơn cả. Những ngày này, con cháu của làng dù đi làm ăn, sinh sống ở nơi xa đều cố gắng thu xếp công việc, kịp về dự Tết. Cả vùng xã Lạc Thịnh thì chỉ có ba xóm là xóm Đình, xóm Lạng và xóm Trác mới tổ chức ăn Đe. Dòng họ Bùi là dòng họ chính tổ chức làm Tết cơm đe. Còn các dòng họ khác như Đinh, Quách,... thì chỉ đến chia vui, chúc tết mà không làm lễ cúng.
Để có mâm cỗ cúng Tết được chu tất, gia đình nhà nào cũng phải chuẩn bị đầy đủ đồ cúng từ chiều hôm trước như hái đu đủ, măng giang… riêng cơm đe thì phải chuẩn bị trước đó từ 7 đến 8 ngày. Đến tờ mờ sáng ngày 26/10 gia đình nhà nào cũng thức dậy để chuẩn bị cúng Tết, bởi theo quan niệm của người Mường Rậm, lúc tinh mơ là khoảng thời gian linh thiêng và mát mẻ nhất. Mâm lễ dâng lên ông bà, tổ tiên được đặt chính giữa hướng ngôi nhà sàn. Tùy theo từng gia đình và với cách tính của dòng họ mà có số mâm cúng khác nhau. Chủ nhà sẽ mời thầy mo có uy tín nhất trong làng đến cúng. Nội dung của bài cúng Tết cơm Đe là cầu cho mưa thuận, gió hoà, mùa màng bội thu, vạn vật tốt tươi, con người khoẻ mạnh. Lễ cúng kết thúc cũng là lúc cả gia đình cùng ngồi quây quần bên mâm cỗ Tết cùng ăn uống, hưởng lộc. Từ các cụ già đến trẻ nhỏ, ai cũng đều thưởng thức một bát cơm Đe để lấy may mắn, mạnh khỏe.
Gặp cụ Bùi Văn Tề (xóm Đình, xã Lạc Thịnh) tôi được cụ kể cho nghe về sự tích Tết cơm Đe: Từ xa xưa, không ai còn nhớ vào thời gian nào có một vị tướng đem quân đi đánh giặc phương Bắc. Trận ấy ông bị thua , ông phải cùng đoàn tùy tùng vượt qua núi Trường Sơn chạy về vùng Yên Thuỷ. Đến khu vực xã Lạc Thịnh thì trời đã chuyển sang ngày 26 tháng 10 âm lịch. Vừa bị thương, vừa đói, vị tướng đã gõ cửa nhà một người dân tộc Mường ở đây xin nghỉ lại. Thương vị tướng và quân sĩ, nhưng vì nhà nghèo không có lương thực dự trữ, chủ nhà đành luộc bí xanh, đu đủ và vài con măng giang đang chỏng chơ trong góc bếp nhà sàn để vị tướng và tùy tùng ăn cho qua bữa. Đang ăn những thứ đó với vừng rang giã nhỏ không có muối (bởi ngày xưa muối trên miền núi rất hiếm) thì chủ nhà chợt nhớ ra là còn có ít cơm đe đang ủ, chuẩn bị nấu rượu dùng vào dịp Tết Nguyên Đán. Chủ nhà vội lấy ra mời vị tướng. Nó không còn là cơm nữa, nhưng cũng chưa phải là rượu, xưa nay người dân ở Lạc Thịnh không ai ăn. Sáng hôm sau, trước khi đi, cảm kích trước tấm lòng của người dân ở đây và thương dân nghèo đói, vì vùng này thường xuyên xảy ra hạn hán… vị tướng đã lập đàn cúng Thần cầu mưa. Thật linh thiêng, vị tướng cúng xong thì trời đổ mưa làm cho dân làng vui mừng khôn xiết.
Biết ơn vị tướng đi đánh giặc cứu nước lại còn lập đàn cầu mưa cho dân lành ở vùng hạn hán, hàng năm cứ đúng ngày 26/10 âm lịch người dân ở đây lại tổ chức Tết cơm Đe. Vật cúng trong mâm chính là những thứ mà vị tướng trước kia đã ăn, nhất là món cơm đe là thứ không thể thiếu. Và cũng kỳ lạ thay, theo các cụ già trong làng nhẩm lại, cứ đúng vào dịp 26/10 âm lịch hằng năm thì ở vùng Mường Rậm trời lại đổ cơn mưa, không to thì nhỏ làm cho không khí ngày Tết cơm Đe càng thêm dư vị .
Ngày nay, đời sống của người dân Mường Rậm ở xã Lạc Thịnh, huyện Yên Thủy ngày càng ấm no, hạnh phúc. Song điều đáng quý nhất ở đây là những nghi lễ truyền thống vẫn được giữ tròn nguyên vẹn. Mâm cơm chay cổ truyền dâng lên ông bà, tổ tiên làm cho cả gia đình nhớ về những năm tháng khó khăn, thiếu thốn của dân tộc. Nếu ai đã từng đến Lạc Thịnh và thưởng thức cơm Đe chắc hẳn sẽ không thể quên được hương vị riêng, độc đáo mà không dễ gì bắt gặp được ở nơi nào, lại càng không quên được tấm lòng hiếu khách của bà con nơi đây.
