DetailController

Văn hóa

Độc đáo “cỗ lá” trong Không gian văn hóa Mường

03/01/2013 00:00
Trong những ngày xuân có mưa phùn lất phất, nếu bạn có dịp đi Mộc Châu, Sơn La, qua TP. Hòa Bình, đến chân dốc Cun, không vượt dốc mà rẽ phải thêm 3km nữa, bạn sẽ đến Không gian văn hóa Mường. Nó nằm cách TP. Hòa Bình khoảng hơn 10km.

Tại đây, trên khoảng đất đồi thấp rộng 2ha, phía bên trái dốc là 5 ngôi nhà sàn mới được cất lên, lợp lá gồi mới trên khung nhà cũ. Nhà sàn được gọi tên theo quan niệm về thứ bậc trong xã hội của người Mường: Nhà Lang, nhà Ạu, nhà của gia nhân giúp việc... /////////////////// Trong nhà có bếp luôn đỏ lửa, có các nông cụ của người Mường thường dùng để gieo trồng, hái lượm. Những chồng đệm cỏ bọc thổ cẩm mới, chăn, màn cũng mới. Ngoài vườn, những khóm cải ra hoa vàng rực. Vườn được rào đơn sơ bằng những cây trúc nhỏ, thấp, cắm chéo đi, chéo lại. Dưới gậm nhà sàn, những khung cửi cũ được mang về đây từ các Mường: Bi, Vang hay Thàng, Động. Cạnh đấy là cối giã gạo, chày giã gạo.

Phía bên trái quả đồi có 5 nhà sàn thì phía bên phải dốc lên của khu đất lại có 3 dãy nhà xây theo kiểu nhà người Kinh ở nông thôn, dùng làm nhà điều hành, thư viện và một dãy hai nhà thông nhau làm bảo tàng để trưng bày các vật dụng của người Mường dùng trong cuộc sống thường nhật.

Những vật dụng được trưng bày ở đây là của người Mường sưu tầm từ 4 Mường lớn thuộc tỉnh Hòa Bình: Mường Bi, Mường Vang, Mường Thàng, Mường Động. Gian trong cùng của dãy nhà thứ ba bày cả một cỗ quan tài gỗ - vật dụng cuối cùng gắn bó với một đời người khi kết thúc quá trình sống trên dương gian. Một vòng đời của người Mường từ lúc sinh ra đến khi về với đất, với rừng, với suối ngàn được sắp đặt theo ngôn ngữ bảo tàng thật sinh động.

Họa sĩ trẻ Vũ Đức Hiếu sinh năm 1977, là chủ nhân của “Không gian văn hóa Mường”. Anh là người Kinh đam mê văn hóa Mường hiếm có. Anh đã dành nhiều năm lang thang khắp 4 Mường của Hoà Bình để sưu tầm những hiện vật của người Mường, mang về bày ở đây. Lặng lẽ làm việc, lặng lẽ gom nhặt, không ồn ào. Từ cái cối giã gạo cũ, một khung dệt cũ, một cái cuốc cũ, đến cánh nỏ bằng tre đực óng màu khói bếp, dây nỏ bằng ruột mèo phơi khô... chúng được anh gom nhặt và hội tụ tại đây, toả cho nhau ánh sáng le lói của thời gian mà chúng đang lưu giữ.

Vật quý hiếm ở Không gian văn hóa Mường là dàn cồng 7 chiếc của nhà Lang được Hiếu mua và trưng bày ở đây nhờ tiền tài trợ của Quỹ Văn hoá và Phát triển của Thuỵ Điển. Số tiền không nhỏ này được nhà văn hóa Hữu Ngọc - Giám đốc Quỹ Văn hóa phát triển Thuỵ Điển trình để xin kinh phí mua món đồ quý giá ấy. Khi chiêm ngưỡng chúng, nắm tay gõ nhẹ, dàn cồng hòa âm cất tiếng núi rừng hoang sơ, đưa ta đến với đại ngàn Tây Bắc, với Trường ca Đẻ đất đẻ nước, với đêm bập bùng ánh lửa, với lời Già bản đọc lời tổ tông truyền lại, khai sáng cho con cháu các Mường, các động.

Khi có khách đến thăm, không khí ở đây náo nức lạ thường. Một toán các chàng trai, cô gái Mường tất bật chuẩn bị làm cỗ đón khách. Các chàng trai thì chọc tiết lợn, cạo lông, rồi thui lợn bằng rơm. Những chú lợn, giống Mường chừng hơn 10kg, lông đen bóng mượt, chắc lẳn được đưa đến đây để làm cỗ. Các cô gái Mường tất bật không kém, người thì đi chặt lá chuối, người hơ lá chuối trên lửa cho mềm, người cắt lá chuối thành những mảnh vuông, lau sạch để lát nữa bày cỗ lá lên đó. Hôm nay, Hiếu làm cỗ lá vì lượng khách đến đông, làm ít món mà vẫn gây được ngạc nhiên thú vị cho thực khách. Cỗ của người Mường còn có loại cầu kỳ bao gồm cả gà nuôi gậm nhà sàn đồ chõ gỗ, cá suối trộn gia vị, bọc lá chuối đồ trong chõ gỗ. Hiếu nói nhỏ với tôi: cỗ cầu kỳ thế chỉ phục vụ lượng khách ít khoảng dăm mâm thôi anh ạ.

Cỗ lá là cỗ làm từ thịt lợn Mường. Phần sơ chế như đã nói ở trên. Khi chế biến, chủ yếu có ba loại: món nướng, món luộc, món hấp. Món luộc là món được thái ra từ các bộ phận của con lợn được luộc chín tới. Thịt được thái mỏng, bày trên lá chuối đã hơ lửa và được lau sạch. Trên mỗi lá có bày đủ các loại thịt: một ít thịt mông, một ít thịt dọi, một ít xương, một ít mỡ, một chút thịt nạc, vài miếng dồi, vài miếng lòng non…

Trên cùng là vài miếng chả bọc lá bưởi nướng than hồng. Một mâm có thể có 1 lá, hoặc 2 - 3 lá… tùy theo lượng thực khách. Trong cỗ lá không thể thiếu được món ngách lãi - món được làm từ các thứ thịt: tai, mũi, lưỡi, má của chiếc đầu con lợn bóc ra. Sau khi thái vừa ăn, được trộn với các gia vị như gừng, giềng, muối và óc lợn bóp nát. Đây là món mang đặc trưng ẩm thực Mường nhất trong cỗ lá.

Bát canh xương lợn nấu trong nước luộc, thái vài lát nõn cây chuối rừng non được gọi là canh loóng. Thứ này để dã rượu, giúp các tửu đồ uống được nhiều rượu mà không bị ngã, không bị say tại mâm.

Ngoài ra, mỗi mâm đều có bát tiết canh lợn đỏ au, đông quánh. Bổi đánh tiết canh là ruột lợn băm, trộn với một số lá thơm của rừng núi Hòa Bình. Xôi nếp gạo nương được đồ chín tới, gói vuông vức trong tàu lá chuối đã hơ lửa cho mềm. Mở ra thơm sực, trắng ngần vừa dẻo vừa ngậy, nhai lâu ngọt thỉu.

Tất cả các món được bưng ra đãi khách. Rượu nấu lấy bằng men lá của rừng, của núi. Độ cồn vừa phải, uống êm dịu. Xong là ngủ ngon giấc, đầu óc cứ im phăng phắc, tỉnh dậy như vừa thoát tục. Một cảm giác lâng lâng nhẹ khi vừa được thưởng thức bữa cỗ lá thật đặc biệt.